Andrzej Borkowski
(IKRiBL)
Franciszek Karpiński
(1741-1825)[1]
„Sporo dziś wiemy na temat […] życia autora Pieśni nabożnych (1792). Szczególnie cennych informacji dostarczają czytelnikom wspomnienia Karpińskiego (Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem [1844]) oraz prace Romana Sobola, znakomitego znawcy jego losów i twórczości[2]. Spośród ważniejszych opracowań warto wspomnieć klasyczne już szkice Wacława Borowego[3]. Badacz ten doceniał wiersze autora Zabawek wierszem i przykładów obyczajnych [1780][4], ale daleki był od bezkrytycznego entuzjazmu w ocenie tej twórczości [5].
Fascynację Karpińskim ujawniła także Teresa Kostkiewiczowa, poświęcając jego twórczości poetyckiej rozprawę doktorską[6]. Także inni historycy literatury zwracali się w stronę sielankopisarza, starając się rozwikłać oraz przybliżyć, zarówno fenomen jego poezji, jak też osobowości[7]. […]
Poeta z prowincji, ale nie prowincjonalny. Słowa te odnieść można do licznego grona twórców okresu polskiego oświecenia […]. To Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Stanisław Trembecki czy Tomasz Kajetan Węgierski”. Autor Laury i Filona urodził się na prowincji w Hołoskowie na Pokuciu. Podobno ojciec „[…] surowo traktował przewinienia młodziutkiego Franciszka, co zresztą poświadczają wspomnienia twórcy”[8]. Franciszek edukował się m.in. w Stanisławowie i Lwowie.
„[…] literackie koncepcje [Karpińskiego] niekiedy przenikały w sferę egzystencji. Prócz literatury, także natura i pejzaż oraz konkretni ludzie, zwłaszcza kobiety były dlań częstym źródłem twórczej inspiracji. […] [poeta] mimo kilku znaczących romansów nie zdecydował się na sakramentalny związek. Przeważnie wiązał się na krótko z kobietami społecznie i materialne wyżej sytuowanymi, które nie mogły lub ostatecznie nie chciały wiązać się z ubogim szlachcicem. Warto jednak zapytać, czy za tymi miłosnymi perypetiami poety kryło się jedynie życiowe rozczarowanie, czy jednak była to przemyślana i świadoma kreacja własnego losu, w którym manifestowała się wewnętrzna niepodległość, potrzeba życia poniekąd samotnego, ale jednocześnie twórczego? Warto dodać, że przyjęty przez Karpińskiego model egzystencji łączyłby w sobie pewne biegunowe tendencje. Zaskakująco bliski tu jest Giovanni Giacomo (Casanova), a duchowo powinowaty – Jean-Jacques Rousseau.
Ten poeta, tłumacz, filozof, nauczyciel utrzymywał żywe kontakty „[…] z wpływowymi dworami magnackimi ówczesnej Rzeczypospolitej, chociażby z rodziną Czartoryskich, Sanguszków, Branickich, Ogińskich…” Sporo podróżował, bywał za granicą. Surowo oceniał konfederację targowicką[9]. „Pisarz żywo reagował na sytuację polityczną w ojczyźnie, co znalazło odzwierciedlenie w jego twórczości[10].
Karpiński „[…] na trwałe wpisał się w historyczny pejzaż polskiej literatury. Niezwykłe, że liryczna, zwłaszcza religijna twórczość poety jest ciągle żywa i popularna. Pamiętajmy, że niektóre pieśni, chociażby: Pieśń o narodzeniu Pańskim, Pieśń poranna czy Pieśń wieczorna są do dziś wykonywane podczas kościelnych nabożeństw. Jak słusznie zauważył Tomasz Chachulski: „Niezależnie od zmian literackich gustów, upodobań kolejnych pokoleń, Karpiński był i jest jednym z poetów najmocniej osadzonych w polskiej świadomości zbiorowej”. Nie oznacza to jednak, że losy i twórczość pisarza są szerzej znane współczesnej, w szczególności zaś młodszemu pokoleniu publiczności literackiej, wszak od drugiego wydania (1987) znakomitej monografii Romana Sobola minęło już [trzydzieści] lat”.
Bibliografia (wybór)
Źródła
– Franciszek Karpiński: Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem. Oprac. Roman Sobol. Warszawa 1987.
– Franciszek Karpiński: Poezje wybrane. Oprac. Tomasz Chachulski. Wyd. 2. Wrocław 1997.
– Zdzisław Libera: Poezja polska XVIII wieku. Warszawa 1976
– Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło. Antologia poezji polskiego oświecenia. Oprac. Teresa Kostkiewiczowa i Zbigniew Goliński. Warszawa 1981.
Opracowania
– Andrzej Borkowski: Rec. Tomasz Chachulski: Franciszek Karpiński. „Ogród” 2003, nr 3-4 (23-24); [przedruk: „Doradca. Biuletyn Oświatowy” 2004, nr 42].
– Wacław Borowy: O poezji polskiej w wieku XVIII. Wyd. 2. Warszawa 1978 (rozdział o Karpińskim).
– Marcin Cieński: Kreacja pejzażu w poezji Franciszka Karpińskiego. Krajobraz w wyobraźni i twórczości sentymentalisty. W: Pejzaże oświeconych. Sposoby przedstawiania krajobrazu w literaturze polskiej w latach 1770-1830. Wrocław 2000.
– Tomasz Chachulski: Franciszek Karpiński. Warszawa 1998; tenże: Franciszek Karpiński jako poeta religijny. W zbiorze: Motywy religijne w twórczości pisarzy polskiego oświecenia. Red.: Teresa Kostkiewiczowa. Lublin 1995; O „Pieśniach nabożnych” Franciszka Karpińskiego. W zbiorze: Wśród pisarzy oświecenia. Studia i portrety. Red.: Antoni Czyż i Stanisław Szczęsny. Bydgoszcz 1998;
– Andrzej Krzysztof Guzek: Franciszek Karpiński: W zbiorze: Pisarze polskiego oświecenia. Red.: Teresa Kostkiewiczowa i Zbigniew Goliński. Tom I. Warszawa 1992;
– Jan Kott: Prowincjonalny Karpiński. „Twórczość” 1966, nr 4.
– Teresa Kostkiewiczowa: Model liryki sentymentalnej w twórczości Franciszka Karpińskiego. Wrocław 1964.
– Roman Sobol: Franciszek Karpiński. Wyd. 2. Warszawa 1987; tenże: Ze studiów nad Karpińskim (1). Wrocław 1967.
– Czesław Zgorzelski: Wśród gwiazd liryki stanisławowskiej. W: Od oświecenia ku romantyzmowi i współczesności. Szkice historycznoliterackie. Kraków 1978.
Przypisy
[1] Niniejszy tekst jest skróconą i uzupełnioną wersją recenzji, por. Andrzej Borkowski: Rec. Tomasz Chachulski: Franciszek Karpiński. „Ogród” 2003, nr 3-4 (23-24); [przedruk: „Doradca. Biuletyn Oświatowy” 2004, nr 42].
[2] Roman Sobol: Franciszek Karpiński. Wyd. 2. Warszawa 1987. Por. też. inne prace badacza, zwłaszcza: Ze studiów nad Karpińskim (1). Wrocław 1967 oraz edycję pamiętnika: Franciszek Karpiński: Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem. Oprac. Roman Sobol. Warszawa 1987
[3] Wacław Borowy: O poezji polskiej w wieku XVIII. Wyd. 2. Warszawa 1978.
[4] Był to pierwszy zbiorowy tom Karpińskiego. Por.: Roman Sobol: Franciszek Karpiński, op. cit., s. 148.
[5] Borowy przychyla się do dość surowej oceny, jaką autorowi Laury i Filona wystawił Ignacy Chrzanowski: „Prekursorskie elementy sprawiły, że znaczenie Karpińskiego w historii literatury przewyższa jego rangę poetycką. Jego poezja (która zamyka się w stosunkowo szczupłej części jego wierszy) jest poezją tylko uczuć elementarnych o skromnej skali, w tych zresztą granicach – poezją rzetelną”. Borowy, op. cit., s. 231. Bliższy badaczowi był zdecydowanie Stanisław Trembecki.
[6] Teresa Kostkiewiczowa: Model liryki sentymentalnej w twórczości Franciszka Karpińskiego. Wrocław 1964. Promotorem dysertacji był prof. Zdzisław Libera.
[7] Jan Kott: Prowincjonalny Karpiński. „Twórczość” 1966, nr 4; Czesław Zgorzelski: Wśród gwiazd liryki stanisławowskiej. W: Od oświecenia ku romantyzmowi i współczesności. Szkice historycznoliterackie. Kraków 1978. Andrzej Krzysztof Guzek: Franciszek Karpiński: W zbiorze: Pisarze polskiego oświecenia. Red.: Teresa Kostkiewiczowa i Zbigniew Goliński. Tom I. Warszawa 1992; Marcin Cieński: Kreacja pejzażu w poezji Franciszka Karpińskiego. Krajobraz w wyobraźni i twórczości sentymentalisty. W: Pejzaże oświeconych. Sposoby przedstawiania krajobrazu w literaturze polskiej w latach 1770-1830. Wrocław 2000.
[8] Por.: Franciszek Karpiński: Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, op. cit., 27-28.
[9] Sporo gorzkich uwag pod adresem Targowiczan, zwłaszcza Szczęsnego Potockiego, można odnaleźć w pamiętniku poety. „Jakoż to pewna jest, że Szczęsny Potocki widząc, jak był nienawistny dworowi petersburskiemu na tronie siedzący Poniatowski, łącząc się przez konfederację targowicką z Moskalami spodziewał się, że detronizowawszy Stanisława Augusta, sam po nim na tron Polski nastąpi; na czym i sam się oszukał i naród zgubił”. Por.: Karpiński, op. cit., s. 137.
[10] Dosyć surowo ocenił walory historiograficzne wspomnień poety Roman Sobol: „[…] nurt historiograficzny został tu zdominowany przez narrację autobiograficzną, nie przedstawia też większej wartości. Karpiński – bierny obserwator, statysta historii – powtarza tylko pewne obiegowe sądy i plotki, relacjonuje wydarzenia opisane daleko pełniej i lepiej przez innych pamiętnikarzy, polityków, wojskowych”. Sobol, ibidem, s. 20.
W kręgu poezji
ikribl.com 